Περί Φιλ(μ)οσοφίας: Yπάρχουν φιλοσοφικές ταινίες;

Σε αυτή την πρώτη δημοσίευση στο FilmBoy θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα του τίτλου "Υπάρχουν φιλοσοφικές ταινίες;" 
Για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να δούμε τί σχέση μπορεί να έχει το σινεμά με την φιλοσοφία.

Θα προτείνουμε τέσσερις τρόπους σχέσης μεταξύ των δύο:
1. Ο πρώτος τρόπος είναι εκείνος κατά τον οποίο ο κινηματογράφος εικονογραφεί φιλοσοφικές ιδέες και θεωρίες. 

Ένα παράδειγμα είναι η ταινία των αδελφών Wachowski, The Matrix (2009), στην οποία είναι φανερές οι αναλογίες προς τον μύθο του σπηλαίου και την θεωρία των Ιδεών, του Πλάτωνα: οι άνθρωποι νομίζουν ότι ζουν στον αληθινό κόσμο, αλλά στην ουσιά ζουν μόνο σε ένα τεχνητό και ψεύτικο κόσμο. 
Ο αληθινός κόσμος είναι αλλού. 

Στην περίπτωση αυτή, η φιλοσοφική σκέψη προηγείται της ταινίας, είναι εξωτερική ως προς την ίδια την ταινία.  
Η ταινία βασίζεται στην φιλοσοφία κυρίως για να αντλήσει στοιχεία ως προς την πλοκή της.

2. Ο δεύτερος τρόπος σχέσης είναι ο κινηματογράφος με αναφορά στη φιλοσοφία, κατά προτίμηση στη ζωή και το έργο φιλοσόφων. 

Παραδείγματα του δεύτερου τρόπου είναι οι ταινίες, Wittgenstein (1993) του σκηνοθέτη Derek Jarman, που παρουσιάζει τη ζωή και τη σκέψη του Βιεννέζου φιλοσόφου, καθώς και η ταινία "Όταν έκλαψε ο Νίτσε" (2007), που είναι η μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου του Irvin Yalom και αναφέρεται επίσης στη ζωή και το έργο του Γερμανού φιλοσόφου. 

Είναι προφανές, νομίζω, ότι και εδώ η σχέση των δύο είναι εξωτερική, καθώς το έργο και η ζωή κάποιων φιλοσόφων αποτελούν μονάχα στοιχεία της θεματικής γραμμής της ταινίας.

3. Η τρίτη περίπτωση είναι η πιο διαδεδομένη και γι αυτό θα σταθούμε λίγο περισσότερο. 
Εδώ ο κινηματογράφος μπορεί να προκαλέσει φιλοσοφικές σκέψεις στον θεατή.

Η σχέση των δύο είναι ανάλογη με τη σχέση ερεθίσματος-αντίδρασης. 
Η κινηματογραφική ταινία, μέσω της πλοκής της, του θέματός της, των χαρακτήρων της και της δράσης τους, και κυρίως μέσω των διαλόγων ή κάποιων φιλοσοφικών και θρησκευτικών συμβόλων, παρουσιάζει αναφορές σε φιλοσοφικές έννοιες ή θεωρίες φιλοσόφων.

Παραδείγματα αυτού του τρίτου τρόπου είναι οι ταινίες Fight Club (1999), του David Fincher, Memento (2000) και Inception (2010) του Christofer Nolan.

Η ελευθερία, η αυτογνωσία, η μνήμη, τα όνειρα, ο μηδενισμός, ο καπιταλισμός κλπ. είναι θέματα που θίγονται στις παραπάνω ταινίες. 

Επίσης, οι ταινίες του Bergman, για παράδειγμα, είναι γεμάτες φιλοσοφικά και θρησκευτικά σύμβολα (ένα ρολόι δίχως δείκτες στις Άγριες φράουλες, ο θάνατος που παίζει σκάκι με τον ιππότη στην Έβδομη σφραγίδα, τα θρησκευτικά σύμβολα στο Χειμερινό Φως, για να αναφέρω κάποια ενδεικτικά μονάχα).

Στο πλαίσιο αυτής της σχέσης η φιλοσοφία μπορεί να χρησιμοποιήσει κινηματογραφικές ταινίες προκειμένου να διεγείρει τη σκέψη του κοινού, ώστε αυτό να σκεφτεί ή να καταλάβει μια φιλοσοφική έννοια ή θεωρία. 

Τα προβλήματα εν προκειμένω, είναι δύο:
 α) Η σχέση της φιλοσοφίας με τον κινηματογράφο είναι χρηστική, αφού η φιλοσοφία χρησιμοποιήσει ως ερέθισμα σκέψης  μια ταινία.

β) Η σχέση της ταινίας με τη φιλοσοφική σκέψη είναι απλώς συμπτωματική. 
Με άλλα λόγια, εξαρτάται αποκλειστικά από τον κάθε θεατή (και τη φιλοσοφική του προπαιδεία) το εάν και σε ποιο βαθμό θα αποτελέσει το περιεχόμενο μιας ταινίας αφορμή για σκέψη.

Και εδώ λοιπόν, η σχέση ανάμεσα στα δύο παραμένει - με διαφορετικό τρόπο πάντως απ’ ό,τι στις δύο πρώτες περιπτώσεις - εξωτερική.

Συνοψίζοντας τους τρεις πρώτους τρόπους έχουμε:

1. Η ταινία λειτουργει ως illustrasion της φιλοσοφιας. 
Εικονογραφεί φιλοσοφικές ιδέες.
2. Η ταινία αναφέρεται θεματικά στη ζωή και το έργο κάποιου φιλοσόφου.
3. Η ταινία γίνεται αφορμή για να μιλήσουμε φιλοσοφικά γι αυτήν.

Και στις τρεις περιπτώσεις έχουμε μια εξωτερική σχέση ανάμεσα στην φιλοσοφία και το σινεμα. 

Είναι, όμως, απαραίτητο να συμβαίνει πάντοτε κάτι τέτοιο; 
Μπορεί με άλλα λόγια ο κινηματογράφος να σκέφτεται; 

Μπορούν οι κινηματογραφικές εικόνες να μην είναι απλώς illustrasion μιας φιλοσοφικής σκέψης που προηγείται (Matrix), να μην είναι απλώς ερεθίσματα για σκέψη (οπότε ο καθένας μπορεί να διαβάσει τις εικόνες όπως θέλει, να τις ερμηνεύσει και να προκτείνει φιλοσοφικά κάτι που αφορά την πλοκή της ή κάτι που λέχθηκε στους διαλόγους της), αλλά να εμφανίζουν οπτικά και ηχητικά το δίκό τους - φιλοσοφικό - νόημά; 

Είναι το νόημα μιας ταινίας μόνο η πλοκή, οι χαρακτήρες και οι διάλογοι;
Μπορεί ο κινηματογράφος να γίνει τρόπος (φιλοσοφικής) σκέψης που θα εκφράζει ένα νόημα με απόλυτα δικό του τρόπο;

Αυτό θα το δούμε την επόμενη φορά, αναπτύσσοντας τον τέταρτο τρόπο σχέσης.

Γιώργος Παυλίδης.

Αυγούστου 28, 2013