Σήμερα στο FilmBoy, στην ευρύτερη Περι Φιλ(μ)οσοφίας στήλη, ξεκινάμε μια μικρή ενότητα με τίτλο «Ίδιο θέμα, άλλο βλέμμα».
Θα παρουσιάσουμε δύο ταινίες (μία σήμερα και μία το επόμενο Σάββατο) με σκοπό να δείξουμε πώς κάποιοι σκηνοθέτες παίρνουν το ίδιο θέμα, αλλά το προσεγγίζουν τόσο διαφορετικά, ώστε το κινηματογραφικό τους βλέμμα δείχνει το ξεχωριστό ενδιαφέρον του καθενός και φανερώνει διαφορετική διάθεση και στάση απέναντι στο ίδιο γεγονός.
Ο Δανός σκηνοθέτης Carl Dreyer χρησιμοποιεί το ιστορικό γεγονός της Δίκης της Ιωάννας της Λωραίνης, ως το χρονικό πλαίσιο της ταινίας του.
Όμως, προσωπικά νομίζω πως αυτό για το οποίο ενδιαφέρεται πρωτίστως δεν είναι τόσο το να παρουσιάσει το χρονικό της δίκης (αυτό το κάνει πολύ περισσότερο ο Ρομπέρ Μπρεσσόν στην δική του εκδοχή «Η δίκη της Ιωάννας της Λωραίνης» το 1962), όσο το να επικεντρωθεί στο πάθος της ηρωίδας: το πάθος ως προσωπική δοκιμασία σώματος και ψυχής.
Το γεγονός ότι «Το πάθος της Ιωάννας της Λωραίνης» δεν είναι ομιλούσα ταινία, καθιστά περισσότερο φανερούς τους τρόπους που ο κινηματογράφος μπορεί να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα, να μεταφέρει μια ψυχική διάθεση και να μεταδώσει ένα νόημα χωρίς την χρήση πολλών διαλόγων.
Η ταινία έχει μείνει στην ιστορία για την επαναστατική ( σε σύγκριση με τα εως τότε δεδομένα του κινηματογράφου) χρήση των κοντινών πλάνων.
Αυτό όμως δε ήταν απλώς και μόνο ένα τεχνικό επίτευγμα, αλλά κατι παραπάνω, κάτι που συνδέονταν με το ίδιο το θέμα της ταινίας – καθώς μορφή και περιεχόμενο υφαίνουν από κοινού την ατμόσφαιρα της ταινίας.
- Τα κοντινά πλάνα που κυριαρχούν στην ταινία και το καδράρισμα στα πρόσωπα των ηρώων που είναι συναισθηματικό, αναδεικνύουν με καθοριστικό τρόπο τις εκφράσεις των προσώπων και αποκαλύπτουν όλες τις αποχρώσεις και τις διακυμάνσεις της δοκιμασίας της ηρωίδας.
Καθώς στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας περνάμε από το ένα κοντινό πλάνο στο άλλο – τα μακρινά πλάνα είναι ελάχιστα - τείνουμε να ξεχάσουμε τον χώρο γύρο από τα πρόσωπα.
Γιατί ο χώρος όπου πραγματοποιείται η δίκη της ηρωίδας δεν είναι τόσο σημαντικός.
Το κρίσιμο γεγονός είναι η προσωπική δοκιμασία της Ιωάννας της Λωραίνης, ο τρόπος που εκφράζεται στο πρόσωπό της και αφήνει το κινηματογραφικό της στίγμα στην ταινία.
- Τα (περιορισμένα στον αριθμό) μεσαία ή μακρινά πλάνα, ο Dreyer τα διαχειρίζεται επίσης σαν κοντινά.
Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποιεί ουδέτερο φόντο αλλά και χώρους χωρίς ιδιαίτερη αίσθηση της προοπτικής.
Έτσι, καταργώντας την προοπτική, καταργείται το βάθος του χώρου και όλο το ενδιαφέρον και η προσοχή μας περιορίζεται σε πρώτο πλάνο, δηλαδή ξανά στα πρόσωπα των ηρώων.
Ο Dreyer θέλει να έρθουμε κοντά στην ηρωίδα, να την πλησιάσουμε σε απόσταση αναπνοής, να νιωσουμε (όχι απλώς να καταλάβουμε) το ίδιο το Πάθος της, την ελπίδα και την απελπισία της, την στροφή και την αποστροφή, την απόγνωση και την ειλικρίνειά της.
- Καταργώντας το βάθος του χώρου, δηλαδή την τρίτη του διάσταση, ο Dreyer ενεργοποιεί μια τέταρτη και μια πέμπτη διάσταση: εκείνη του εσωτερικού χρόνου και εκείνη του πνεύματος.
Η ένταση με την οποία βιώνει η ηρωίδα την δοκιμασία της, διαστέλλει και την ίδια την διάρκεια της δοκιμασίας μέσα της, δηλαδή στον ψυχισμό της.
Όλοι το έχουμε νίωσει αυτό: μια στιγμή μεγάλης προσμονής ή μεγάλης αγωνίας μοιάζει ατέλειωτη μέσα μας.
Το ίδιο κάνει και ο Dreyer με κινηματογραφικά μοναδικό τρόπο.
Έτσι, στο πρόσωπο της ηρωίδας (που βρίσκετα συνεχώς μπροστά μας με τα κοντινά πλάνα) συμπυκνώνεται με τον πιο οξύ και κρίσιμο τρόπο, όχι μόνο η σωματική αλλά και η πνευματική δοκιμασία.
Και αυτή είναι η πέμπτη – πνευματική - διάσταση της ταινίας.
Ο Dreyer λοιπόν στρέφεται στο πάθος της ηρωίδας και χρησιμοποιεί τα κοντινά πλανα, την προσεκτική επιλογή του φόντου, το μονταζ, για να δημιουργήσει την κινηματογραφική ατμόσφαιρα εκείνη που θα αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο την συναισθηματική δοκιμασία της Ιωάννας της Λωραίνης.
Σινεμά δεν είναι μόνο το θέμα και η πλοκή, αλλά όλα τα στοιχεία που εμφανίζουν νόημα και συναίσθημα.
Από το θέμα και την πλοκή, μέχρι το μοντάζ, τα πλάνα, την κίνηση, την μουσική, τις φωτοσκιάσεις κλπ.
Την επόμενη βδομάδα, το δεύτερο παράδειγμα ταινίας: «Η Δίκη της Ιωάννας της Λωραίνης» του Ρομπέρ Μπρεσόν.
Ίδιο θέμα, άλλο βλέμμα.
Γιώργος Παυλίδης.
