Θυμάστε στο σχολείο, στο μάθημα της λογοτεχνίας, όταν ερχόταν εκείνη η άβολη στιγμή που ο δάσκαλος μας διάβαζε κάποιο ποίημα (που σχεδόν ποτέ δεν καταλαβαίναμε) και μετά μας ρωτούσε: τί θέλει να πει ο ποιητής;
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, βρέθηκα στην θέση του καθηγητή που διδάσκει λογοτεχνία και έπιασα τον εαυτό μου να κάνει την ίδια ερώτηση στους μαθητές.
Εκτός από την λογοτεχνία βεβαίως, υπήρχαν και υπάρχουν και οι ταινίες.
Και φυσικά οι ατέλειωτες συζητήσεις μετά την ταινία, εκεί που αργά ή γρήγορα κάποιος θα ρωτούσε: τί θέλει να μας πει ο ...σκηνοθέτης;
Σήμερα στο FilmBoy θα προσπαθήσουμε να λύσουμε άλλο ένα ερώτημα σχετικά με το σινεμά, ένα ερώτημα που φαντάζει το ίδιο «αιώνιο» και «σημαντικό» με εκείνο το «Βιβλίο ή σινεμά;» που έχουμε ήδη συζητήσει.
Υπάρχουν δύο τρόποι αντιμετώπισης ενός προβλήματος.
Ο ένας είναι να το λύσουμε (δίνοντας μια απάντηση).
Ο άλλος είναι να το διαλύσουμε - ό,τι δηλαδή προσπαθήσαμε να κάνουμε στο «Βιβλίο ή σινεμά» - όπου το ζητούμενο δεν είναι να δώσουμε μια απάντηση, αλλά να δείξουμε οτι το πράγμα είναι κάπως αλλιώς, και επομένως το ερώτημα δεν έχει και τόσο νόημα.
Η τρίτη σκέψη στο σινεμά.
Αυτό που γεννιέται στην συνάντησή μας με τον κόσμο μιας ταινίας στο σινεμά – και το ίδιο συμβαίνει βεβαίως σε κάθε σχέση μας με την τέχνη - είναι μια «τρίτη σκέψη».
Tι εννοούμε με αυτή την τρίτη σκέψη;
Η φαντασία του σκηνοθέτη συλλαμβάνει εσωτερικά (δηλαδή μέσα του) και έπειτα αναπτύσσει, σχεδιάζει και υλοποιεί εξωτερικά μια ταινία (δηλαδή έτοιμη να προβληθεί στις αίθουσες), χρησιμοποιώντας όλους ή κάποιους από τους τρόπους του σινεμά (χρώμα, ήχος-μουσική-λόγος, κάδρο, κίνηση, φωτογραφία κλπ) σε διαφορετικό βαθμό κάθε φορά, για να μας δώσει μια ζωντανή σκέψη, μια διάθεση και κάποια συναισθήματα για την σχέση του (του σκηνοθέτη) με τον κόσμο.
Αυτή είναι η μία σκέψη (η σκέψη της ταινίας).
Αυτός ο κινηματογραφικός κόσμος, με την ατμόσφαιρά του, συναντά «εν κινήσει», δηλαδή εν όσο η ταινία προβάλλεται, την δική μας σκέψη, αίσθηση, διάθεση κλπ. ως θεατών.
Η προπαιδεία μας, τα ερεθίσματά μας, η σκέψη μας, η γνώση μας, η κουλτούρα μας κλπ. επηρεάζουν ασφαλώς το τί θα προσέξουμε περισσότερο στην ταινία, σε ποιά δράση, ποιόν ήρωα, ποιές εικόνες θα εστιάσει η προσοχή μας, πώς και πόσο θα επηρεαστεί η διάθεσή μας.
Αυτή είναι η δεύτερη σκέψη (η σκέψη του κάθε θεατή).
Όμως, αυτό που προκύπτει από την συνάντηση των δύο δεν είναι απλώς η σκέψη μας για την ταινία, γιατί η ταινία δεν είναι μια επιφάνεια τυχαίων πληροφοριών όπου μπορούμε να βρούμε ό,τι θέλουμε εμείς, να διαλέξουμε τα κομμάτια που μας αρέσουν και να τα συνθέσουμε με όποιον τρόπο θέλουμε.
Όταν παρακολουθούμε έναν χαρακτήρα σε μια ταινία, μπορεί να νομίζουμε ότι «απλώς τον βλέπουμε», αλλά αυτό που συμβαίνει είναι ότι κάθε φορά τον βλέπουμε με τον τρόπο που η ταινία μας επιτρέπει ή μας προτείνει να τον δούμε: με χρώμα ή χωρίς, με θολή φωτογραφία ή με υψηλή οξύτητα, από κοντά (σε κοντινό πλάνο) ή από μακριά (ενταγμένο μέσα σε κάποιον χώρο), από χαμηλά ή από ψηλά.
Υπάρχει ήδη μια στάση, σκέψη και διάθεση γύρω από αυτόν τον χαρακτήρα, μια ατμόσφαιρα που η ταινία προσπαθεί να δημιουργήσει και να εμφανίζει.
Η ταινία δεν είναι παθητική.
Το σινεμά είναι ήδη έναν τρόπος σκέψης.
Φανερώνει νόημα, συναίσθημα, κίνηση, ένταση, πνοή.
Δεν υπάρχει βλέμμα (του θεατή) μίας κατεύθυνσης.
Αυτό που κοιτάζουμε, μας κοιτάζει πίσω, κοιταζόμαστε μέσα του.
Ίσως κάποιος να υποστηρίξει ότι κάθε θεατής (ανάλογα με τις γνώσεις του και την τριβή του με το σινεμά) καταλαβαίνει ένα ποσοστό (ένα μέρος) της ταινίας.
Αλλά πώς μπορεί κανείς να ορίσει την σκέψη της ταινίας καθ'αυτήν (δηλαδή από μόνη της) για να πει σε ποιό ποσοστό την βιώνει ο κάθε θεατής;
Ο θεατής δεν είναι παθητικός δέκτης, δεν είναι απλώς ένα δοχείο που υποδέχεται μέσα του μικρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό της ταινίας.
Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την πρώτη σκέψη από μόνη της (τη σκέψη της ταινίας) ή την δεύτερη σκέψη από μόνη της (την σκέψη του θεατή).
Η θέαση μιας ταινίας είναι μια εμπειρία.
Βιώνουμε μια τρίτη σκέψη.
H ατμόσφαιρα της ταινίας, η σκέψη της και η δράση της, η κίνηση και ο ρυθμός της συναντούν την δική μας διάθεση, την δική μας (ετοιμότητα για) σκέψη, τον δικό μας ρυθμό και ψυχισμό.
Και αυτός είναι ο λόγος που όλες οι ταινίες δεν μας αγγίζουν με τον ίδιο τρόπο.
Τι θέλει να πει ο ποιητής;
Κατά τη γνώμη μου, η ερώτηση του τίτλου είναι ανούσια και μας αποπροσανατολίζει από την πραγματικότητα.
Κανείς δεν μπορεί να δεί μια ταινία και να μην επηρεαστεί από αυτήν ή να μην προβάλλει μέσα της κάτι από τον εαυτό του.
Δεν είμαστε καθρέφτες που απλώς αντανακλούν αντικειμενικά την ταινία.
Η ταινία είναι ένα ζωντανό βλέμμα, που συναντά το δικό μας εξίσου ζωντανό βλέμμα.
Οπότε, η ερώτηση τί θέλει να πει ο σκηνοθέτης έχει νόημα μόνο αν εννοούμε “πώς ο κάθε θεατής ερμηνεύει την ταινία”.
Αλλά σε αυτή την ερμηνεία υπάρχουν ήδη στοιχεία της ταινίας (δηλαδή της σκέψης του σκηνοθέτη) και στοιχεία του θεατή που βλέπει και μετά ερμηνεύει την ταινία (δηλαδή στοιχεία της σκέψης του θεατή).
Το αποτέλεσμα είναι πάλι μια τρίτη σκέψη.
Αν κάποιος ρωτάει τί θέλει να πει ο ποιητής; και προϋποθέτει ότι βλέπουμε μια ταινία καθ’ εαυτήν - χωρίς να συμμετέχουμε - ότι βλέπουμε μόνο αυτό που η ταινία ήθελε να μας πει, τότε ξεχνάει ότι αυτό που ήθελε να μας πει ο σκηνοθέτης, το έχει ήδη πει με την ταινία του.
Με τους διαλόγους, τα χρώματα, τον τόνο, την κίνηση, τα κάδρα, τον ήχο.
Δηλαδή με κινηματογραφικό τρόπο.
Όταν λοιπόν ρωτάμε τί θέλει να μας πει ο σκηνοθέτης ή μια ταινία, ζητάμε κατά κάποιον τρόπο μια μέταφραση της ταινίας σε μια άλλη γλώσσα: εκείνη των λέξεων.
"Αυτό που εγώ ή οποιοσδήποτε άλλος μπορεί να πει για μια ταινία,
θα είναι μόνο ένα κείμενο γραμμένο μετά τις εικόνες, μετά το γεγονός".
Jean Cocteau.
Γιώργος Παυλίδης.
1.jpg)
