Η κατά κοινή ομολογία σπουδαιότερη ταινία επιστημονικής φαντασίας όλων των εποχών, γιορτάζει τα 50 της χρόνια επιστρέφοντας στις αίθουσες σε επετειακή, ψηφιακά αποκατεστημένη κόπια 4Κ για να υπενθυμίσει στους παλιούς και να δείξει στους νεότερους, τι σημαίνει κινηματογράφος!
Ήταν 4 Απριλίου του 1968, όταν στη πρεμιέρα της ταινίας που έμελλε να γράψει την πιο ξεχωριστή χρυσή σελίδα στην κινηματογραφική ιστορία, κάποιοι θεατές δήλωσαν εκστασιασμένοι μετά το τέλος της, ότι κατά την διάρκεια των παγερών διαστημικών σκηνών επηρεάστηκαν τόσο πολύ που ένιωσαν ότι έκανε... κρύο στην αίθουσα.
Ο Stanley Kubrick μόλις είχε παρουσιάσει για πρώτη φορά στο κοινό τόσο έντονα ρεαλιστικά πλάνα του διαστήματος, ώστε έναν χρόνο μετά όταν οι ίδιοι θεατές παρακολουθούσαν σε απευθείας μετάδοση το πρώτο βήμα του Νιλ Άρμστρονγκ στο φεγγάρι, διέδωσαν μία φήμη που κρατάει ακόμη και σήμερα, σύμφωνα με την οποία η προσσελήνωση του Απόλλων 11 ήταν απάτη, σκηνοθετημένη σε στούντιο από τον Kubrick για λογαριασμό της NASA, αφού οι ζωντανές εικόνες ήταν σχεδόν πανομοιότυπες με εκείνες της «Οδύσσειας».
Εικόνες πρωτόγνωρες για τα μέχρι τότε δεδομένα, από μια ταινία ορόσημο του είδους που επαναπροσδιόρισε τα πάντα γύρω από αυτό.
Από την πρώτη κιόλας ημέρα προβολής της, άφησε εμβρόντητους κοινό και κριτικούς προκαλώντας ποικίλα έντονα συναισθήματα, δέος, αλλά και αρνητικές αντιδράσεις.
Ωστόσο στη πορεία των χρόνων αναγνωρίστηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να οριστεί ως σημείο αναφοράς για την επιστημονική φαντασία, οριοθετώντας τις ταινίες του είδους σε προ και μετά της εποχής της.
Το ασύλληπτο έπος του Kubrick όμως, δεν αρκείται μόνο στην επιστημονική φαντασία καθώς είναι μία γνήσια, απαλλαγμένη από κάθε σύμβαση, καλλιτεχνική δημιουργία.
Ερευνώντας σε βάθος υπαρξιακές ανησυχίες, επιστημονικές αναζητήσεις και φιλοσοφικά ερωτήματα, σπάει κάθε λογής κινηματογραφικό όριο και γίνεται μια πολυδιάστατη οπτικοακουστική πανδαισία.
Κάτι που φάνταζε αδιανόητο εκείνη την εποχή όπου τα ανάλογα φιλμ περιορίζονταν κυρίως σε b - movies με φτωχή φουτουριστική αισθητική, επιφανειακή δράση και φτηνά εφέ, μέχρι που ένας από τους πιο ταλαντούχους σκηνοθέτες που υπηρέτησαν ποτέ την έβδομη τέχνη, αποφάσισε να τα αλλάξει όλα.
Ο σπουδαίος δημιουργός συνεργάστηκε με τον ιδιοφυή συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Άρθουρ Σ. Κλαρκ και με βάση το μυθιστόρημα του δεύτερου «The Sentinel», εμπνεύστηκαν από κοινού ένα σενάριο (το οποίο μετά την ταινία ο Κλαρκ κυκλοφόρησε και σε βιβλίο) που περιγράφει την πορεία και εξέλιξη του ανθρώπου ως την κατάκτηση του διαστήματος.
Χωρισμένο σε τρία (για άλλους τέσσερα) μέρη, το φιλμ ξεκινά με ένα (καθόλου τυχαίο) πλάνο της πλανητικής συζυγίας του Ήλιου, της Σελήνης και της Γης, υπό την επιβλητική μουσική υπόκρουση του κλασικού μουσικού αριστουργήματος του Ρίχαρντ Στράους «Also Sprach Zarathustra», προμηνύοντας έτσι την αφετηρία σημαντικών γεγονότων.
Σύμφωνα με τους ειδήμονες, πάντα μετά από πλανητικές συζυγίες επέρχονται σημαντικές εξελίξεις, έτσι μετά την αλησμόνητη, επική εισαγωγή ξεκινά το επονομαζόμενο «Η Αυγή της Ανθρωπότητας» πρώτο μέρος, το οποίο λαμβάνει χώρα στα προϊστορικά χρόνια για να παρουσιαστεί το πρώτο στάδιο της ανθρώπινης ύπαρξης με τη μορφή πιθήκου, όπου την ήσυχη ζωή μιας αγέλης θα αναστατώσει η εμφάνιση ενός μυστήριου μονόλιθου.
Η αρχικά φοβισμένη αντίδραση των πιθήκων μετατρέπεται σε ένα είδος πνευματικής αφύπνισης, καθώς αρχίζουν να αντιλαμβάνονται περισσότερα πράγματα κι έτσι την μέχρι τότε ειρηνική συμβίωση τους, θα διαδεχτεί ένα πολεμικό κλίμα που θα επιφέρει αναταραχές με συνέπεια τον φόνο.
Η αριστουργηματική μετάβαση στο δεύτερο μέρος («Αποστολή στο Δία»), γίνεται με μια μνημειώδη σκηνή όπου ένας πίθηκος πετά στον αέρα ένα κόκκαλο (έχει προηγηθεί μία άλλη εκπληκτική σκηνή, όπου με αφορμή ένα κουφάρι ζώου γίνεται η ανακάλυψη της χρησιμότητας του οστού ως όπλο) κι εκείνο μεταμορφώνεται στο αμέσως επόμενο πλάνο σε έναν ογκώδη δορυφόρο ξεκινώντας μία από τις πιο διάσημες σεκάνς ανθολογίας, με την χορογραφία υπερσύγχρονων αεροσκαφών σε διαστημικό φόντο και βαλς ρυθμούς υπό τους ήχους του διάσημου «Γαλάζιου Δούναβη» του Γιόχαν Στράους.
Εδώ πια, εκατομμύρια χρόνια μετά, ο άνθρωπός έχει εξελιχθεί κατά πολύ του πιθηκόμορφου προγόνου του και ο Kubrick οραματίζεται έναν φουτουριστικό κόσμο που έχει μετοικήσει στο διάστημα.
Ο ίδιος μονόλιθος κάνει και πάλι την εμφάνιση του αυτήν τη φορά στη Σελήνη, όπου εντοπίζεται από ερευνητές κι όπως φαίνεται αποτελεί και πάλι την πηγή σπουδαίων ανακαλύψεων.
Λίγο μετά την αρχή του δεύτερου μέρους, το φιλμ αποκτά και πολιτικές διαστάσεις, όπου ο ανήσυχος δημιουργός παρουσιάζει ένα ψυχρό, αποστειρωμένο περιβάλλον με ισχυρούς τεχνοκράτες στην εξουσία, ενώ γίνεται καυστικός, ειρωνευόμενος διάχυτα την ανθρώπινη κενοδοξία στην σκηνή της φωτογράφησης των ερευνητών οι οποίοι ποζάρουν σαν τουρίστες μπροστά στην μεγάλη τους ανακάλυψη.
Αφουγκραζόμενος το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής, δείχνει και κάποιες μιλιταριστικές τακτικές χειραγώγησης εμφανίζοντας υψηλά κυβερνητικά στελέχη να προφασίζονται έναν πλασματικό ιό που πρόκειται να ξεσπάσει προκειμένου να αποκρύψουν τον πραγματικό σκοπό της αποστολής του επανδρωμένου διαστημοπλοίου Discovery 1, το οποίο με πλήρωμα τρεις αστροναύτες σε ύπνωση και άλλους δύο που λειτουργούν υπό τις εντολές της τεχνητής νοημοσύνης του υπολογιστή HAL 9000, ταξιδεύει προς τον πλανήτη Δία για τον εντοπισμό του μονόλιθου αγνοώντας την αλήθεια.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος («Ο Δίας και πέρα από το άπειρο»), γίνεται η υπέρβαση, όπου ο άνθρωπος πλέον βρίσκεται να ταξιδεύει στο άπειρο σύμπαν και ο δαιμόνιος δημιουργός μας χαρίζει την καλύτερη ίσως σεκάνς της ταινίας, την περίφημη «Star Gate sequence».
Ένα ψυχεδελικό, σουρεαλιστικό παραλήρημα χρωμάτων και περίτεχνων λήψεων, όπου έπειτα από κάποιες σεναριακές ανατροπές ο ένας από τους αστροναύτες του πληρώματος ταξιδεύει στον χωροχρόνο για να βρεθεί ξαφνικά σε μία μπαρόκ και μοντέρνας μαζί αισθητικής βικτωριανή αίθουσα και να παρατηρήσει τον εαυτό του σε διάφορες ηλικιακές φάσεις.
Μία από τις πιο πολυσυζητημένες σεκάνς που οδηγεί σε ένα από τα πιο ανεξήγητα, παράξενα γοητευτικά όσο και αλλόκοτα φινάλε όλων των εποχών, η οποία επιδέχτηκε πολλές και διαφορετικές ερμηνείες (όπως και συνολικά όλο το έργο) κατά την πάροδο των ετών.
Αυτός όμως σύμφωνα με δηλώσεις του Kubrick, ήταν κι ένας από τους στόχους του, να αφήσει αναπάντητα τα φιλοσοφικά ερωτήματα που εγείρει δίνοντας τη σκυτάλη στους θεατές για να δώσουν τις δικές τους απαντήσεις.
Βασισμένος στην θεωρία του Δαρβίνου και επηρεασμένος από τη φιλοσοφία του υπεράνθρωπου όπως παρουσιάζεται από τον Φρίντριχ Νίτσε στο μεγάλο του έργο, «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» (άλλωστε δεν χρησιμοποιεί τυχαία το ομώνυμο μουσικό θέμα του Ρίχαρντ Στράους), ο Kubrick προσεγγίζει πολύ ενδότερα από τις μέχρι τότε ταινίες φαντασίας ένα sci - fi film επιχειρώντας να του δώσει φιλοσοφικό υπόβαθρο μέσα από πολλά και διαφορετικά επίπεδα.
Με το άκρως πρωτότυπο όσο και παράτολμο εγχείρημα του, παρουσίασε μία σειρά καινοτομιών όπως η αργόσυρτη, αντισυμβατική αφήγηση με τα πρώτα 25 και τα τελευταία 23 λεπτά να μην έχουν κανέναν διάλογο, πρωτοποριακά τεχνικά επιτεύγματα με την χρήση για πρώτη φορά στο σινεμά της εν κινήσει κινηματογράφησης στατικών μοντέλων και την τεχνική του slit scan (δράση δύο διαφορετικών ροών πολύχρωμου φωτός στο ίδιο κάδρο) αλλά και το ριζοσπαστικό, ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες σενάριο που παντρεύει την επιστημονική φαντασία με την φιλοσοφία, την τεχνολογία με την τέχνη, το θέαμα με την πνευματική αναζήτηση και τον ρεαλισμό με τον σουρεαλισμό σε ένα πολυεπίπεδο όσο και δυσανάγνωστο έργο.
Ακόμη κι αν το τελευταίο μπορεί να θεωρηθεί ίσως ως το μοναδικό του ελάττωμα, μοιάζει τόσο ασήμαντο μπροστά στο μεγαλείο αυτής της ανεπανάληπτης, ατόφιας κινηματογραφικής εμπειρίας.
Διόλου τυχαία όλα αυτά, αφού ο τελειομανής Kubrick δεν άφησε τίποτα στην μοίρα του, καθώς για την επίτευξη των στόχων του, συνεργάστηκε με ένα μεγάλο επιστημονικό (και όχι μόνο) επιτελείο όπου μετά από χρόνια μελέτης και σκληρής δουλειάς, έφτασε σε θεαματικά αποτελέσματα.
Από την ρηξικέλευθη φουτουριστική αισθητική, την απαράμιλλη εκθαμβωτική φωτογραφία, τα εντυπωσιακά οπτικά εφέ, την άκρως ρεαλιστική απεικόνιση του διαστήματος ως και τις μελετημένες με ακρίβεια από εδικούς της NASA επιστημονικές έννοιες.
Τα τεχνικά μέρη όπου ζήτησε συμβουλές από εταιρίες κολοσσούς όπως η IBM, η General Electric κ.α. με αποτέλεσμα να προφητεύσει αρκετές από τις μελλοντικές ανακαλύψεις όπως τάμπλετ, επίπεδες οθόνες, βιντεοκλήσεις, ακόμη και τεχνητή νοημοσύνη, μέχρι και τις υπαρξιακές του αναζητήσεις, θίγοντας θέματα της άνισης σχέσης του ανθρώπου με την τεχνολογία ή της ασημαντότητας του απέναντι σε ένα χαοτικό σύμπαν.
Τους βαθύτερους συμβολισμούς του με τις πλανητικές συζυγίες, τον θάνατο του υπεράνθρωπου και την γέννηση του αστρικού ανθρώπου ως μετεμψύχωση του προηγούμενου και τον περίφημο μονόλιθο που κάνεις δεν κατάφερε να κατανοήσει τι ακριβώς συμβολίζει, ούτε ο ίδιος ο Κλαρκ που είχε δηλώσει ότι το φιλμ ήθελε να θέσει περισσότερα ερωτήματα από όσες απαντήσεις, αλλά και στις λεπτομέρειες με σκηνές όπως αυτήν της μετάβασης ενός αστροναύτη από την κάψουλα στο σκάφος, όπου ο ήχος κόβεται ακαριαία όπως θα συνέβαινε και στην πραγματικότητα αφού λόγω του κενού ο ήχος στο διάστημα δεν διαδίδεται.
Ακόμη και το τραγούδι «Daisy Bell» που ερμηνεύει γλαφυρά ο υπολογιστής HAL στην χαρακτηριστική σκηνή της αποσύνδεσης του, πρόκειται για το πρώτο τραγούδι που ερμηνεύτηκε στην πραγματικότητα από υπολογιστή χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της σύνθεσης ομιλίας επτά χρόνια νωρίτερα, το 1961.
Το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος είναι μία συγκλονιστική φιλμική εμπειρία που όμοια της δεν ξαναείδαμε ποτέ στον κινηματογράφο.
Είναι ένα απόλυτα μοντέρνο και διαχρονικό κινηματογραφικό έπος που ακόμη και σήμερα, 50 χρόνια μετά την δημιουργία του, ο χρόνος δεν τόλμησε να αγγίξει.
Είναι η ταινία που άλλαξε άρδην την ιστορία του κινηματογράφου επηρεάζοντας όσο καμία άλλη, όλους τους μετέπειτα σύγχρονους δημιουργούς όπως Τζορτζ Λούκας, Στίβεν Σπίλμπεργκ, Τζέιμς Κάμερον, Ρίντλει Σκοτ κ.α. αποτελώντας τον οδηγό και την κύρια πηγή έμπνευσης τους για την δημιουργία των δικών τους μεγάλων έργων.
Όπως είχε δηλώσει και ο καταξιωμένος πλέον σκηνοθέτης Κρίστοφερ Νόλαν που ήταν κι εκείνος ένας από τους τυχερούς θεατές της ιστορικής πρεμιέρας:
«Είναι η πιο κινηματογραφική ταινία που φτιάχτηκε ποτέ.
Δεν θα ξεχάσω την πρώτη φορά που την είδα, είναι μια εμπειρία που θα κουβαλάω για πάντα μαζί μου»
Στους κινηματογράφους σε επανέκδοση από 6 Σεπτεμβρίου.
Γιάννης Αποστολίδης.
